Người giữ hồn làng Việt

Trong không gian sống của làng, cấu trúc thứ bậc và vai vế của những cá nhân cấu thành nên hội đồng quản lý, không chỉ làm chủ lễ tế mà còn gìn giữ những quy ước từ xa xưa. Các vị “tiên chỉ”, người được dân làng suy tôn, đảm nhiệm trọng trách truyền thừa nét văn hóa ấy.  

Trong sách Việt Nam văn hóa sử cương, tác giả Đào Duy Anh đã viết: “Những việc làng đã bàn định thì có viên chức thi hành. Trên hết, có một người tiên chỉ và một người thứ chỉ.”

Tiên chỉ là người có chức vị cao nhất về mặt tế lễ, hương ẩm trong dân làng

Ở nhiều nơi, nếp văn hóa làng xưa cũ vẫn chưa mai một, công rất lớn đến từ các cụ tiên chỉ. Khi làng hình thành lệ làng (tức luật tục), cụ tiên chỉ lập tức được bầu ra. Tiên chỉ thường là người có danh vọng được dân làng suy tôn, phân biệt với ông lý trưởng hay ông phó lý, những quan chức có trách nhiệm quản lý hành chính.

Tiên chỉ thường là những người đã từng có chức vụ và sau đó nghỉ hưu, cũng có những cụ tiên chỉ là phụ thân của các quan lại. Theo học giả Đào Duy Anh: “Tiên thứ chỉ thường là những người hưu quan trí sĩ, hoặc người nhất ở trong làng về khoa mục chức sắc, nếu không thì người kỳ cựu lớn tuổi. Tiên thứ chỉ có quyền quyết đoán mọi việc, và việc gì cũng tất phải hỏi đến tiên thứ chỉ cả”.

Mỗi năm hai lần (Xuân Thu nhị kỳ), cụ tiên chỉ trước sau bận rộn, chủ trì các cuộc tế lễ theo phong tục của làng. Một kỳ lễ vào mùa xuân: tế để cầu may, một kỳ mùa thu: tế Vu Lan tri ân song thân phụ mẫu. Cụ tiên chỉ đảm nhận nhiệm vụ cầm trịch tế lễ trong làng. Trong lễ đó, cái thủ lợn dâng lên tế thánh. Xong xuôi, tiên chỉ nhận việc cầm dao để phân phát cho các chức sắc của hội đồng quan viên, “… phần này cho anh lý trưởng, phần kia là cho các cụ trưởng tộc.”

Bên cạnh đó, tất cả “lệ làng” cũng đều do cụ tiên chỉ quản lý. Khi có việc sai phạm, tộc trưởng sẽ báo cáo lên tiên chỉ. Cụ tiên chỉ mời người vi phạm lên và “chỉ dẫn”, không phải để “phạt giết”. Các cụ ngày xưa không ưa “phạt giết”, chỉ hướng tới răn dạy làm đầu. Nếu trong làng có những việc vi phạm đạo đức, ảnh hưởng luân lý, như trường hợp người phụ nữ không may mang thai mà chưa kết hôn, cụ tiên chỉ cũng xắn tay vào can thiệp.

Vì vậy, tiên chỉ tuy không hẳn là chức vụ nhà nước, không lương bổng, nhưng lại được dân tôn trọng hết mực, có tiếng nói lớn trong làng. Cụ tiên chỉ duy nhất trong cái làng đó có quyền đến mức có thể sa thải lý trưởng nếu làm không tốt. Giả sử trong làng có 43 họ, tương ứng 43 ông tộc trưởng, cụ tiên chỉ sẽ là người quản lý tất cả các ông tộc trưởng đó. Tiên chỉ có thể phạt vạ những người vi phạm quy ước, quy định của làng. Thường là yêu cầu đền bù bằng lợn, trâu, gà, hoặc xôi.

Khi cụ tiên chỉ khuất núi, dân làng sẽ cùng xem xét và bàn bạc về dòng dõi của cụ. Người nào có đạo đức, danh giá và uy tín, sẽ tiếp tục được suy tôn làm đời tiên chỉ kế cận. Nhiều gia đình có người làm tiên chỉ qua ba đời và vẫn giữ được uy tín cao.

Tác giả và một người bác – một người thuộc về “Làng”

Cuộc sống hiện đại cuốn trôi theo dòng chảy phát triển và công nghệ hóa. Ngày nay, lớp trẻ giữ nhịp sống rất nhanh để thích ứng với nhiều xu thế thay đổi chóng mặt. Điều này không sai, vì đó cũng chính là thái độ sống của con người nói chung. Song cũng phải thấy rằng, nhận thức về giá trị lịch sử của những động đồng, của “làng” dần bị phai mờ. Nhiều truyền thống và giá trị tốt đẹp vì thế cứ mai một theo.

Những khái niệm trên dù là tương đối, phụ thuộc phần lớn vào trạng thái và nhận thức. Nếu mỗi người trẻ hiểu và giữ ý thức cội nguồn, về cộng đồng, hay cụ thể hơn như về chuyện của “làng”, chuyện “ông tiên chỉ”, thì văn hoá trong sự phát triển của xã hội sẽ là công cuộc có chọn lọc, là kết tinh những tiếp biến của đời sống rất phong phú.

Hoàng Phương